Mletačka republika

Mletačka republika – otelotvoreni san u službi časti i profita
Pred čitaocem se nalazi knjiga posvećena fenomenu jednog neobičnog grada, koji se od ribarskog naselja na peščanim sprudovima uzdigao do kolonijalne imperije, čije su flote suvereno krstarile Mediteranom i gospodarile mnogim njegovim lukama i obalama. Reč je, naravno, o Veneciji ili Mletačkoj republici. Autor ove studije je ugledni francuski istoričar Šarl Dil (1859-1944), profesor univerziteta i osnivač katedre za istoriju Vizantije na Sorboni. Suptilne i istovremeno čvrste niti vezivale su Veneciju za Carstvo Romeja, te stoga ne treba da čudi datost da se pisanja istorije Mletaka poduhvatio jedan vizantolog. Premda je ova knjiga davno napisana, njena pojava u prevodu na srpski jezik je veoma dragocena.
Čitalačka publika u Srbiji, izuzev vrednih proučavaoca istorije srednjeg veka i ranog modernog doba, uglavnom nije upoznata s činjenicom da su veze Srba i Venecije bile izuzetno jake počev od prvih izvorima posvedočenih kontakata iz sredine i druge polovine IX veka, kada su ratoborni Neretljani zadali mnogo glavobolje duždevima Pjetru Tradoniku i Pjetru Kandijanu I, pa do pada Prejasne republike pred pobedonosnom Napoleonovom silom 1797. godine. Istorija Srba bila bi mnogo siromašnija da pisana svedočanstva o njoj nisu sačuvana u Mletačkom arhivu (Archivio di Stato di Venezia), Muzeju Korer, Marćani i mnogim drugim muzejskim, bibliotečkim i arhivskim fondovima i zbirkama u vlasništvu ustanova kulture, naučnih instituta i privatnih lica. U srednjem veku mnogi srpski vladari i velikaši uživali su prava mletačkih građana, mletački trgovci su često dolazili u luke, gradove i trgove pod srpskom vlašću, trgovalo se i pregovaralo, sklapana su savezništva, a ponekad se i ratovalo. Kretanje ljudi i robe neminovno je uslovilo i razmenu ideja. U vreme Balšića i Crnojevića, despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića, i posebno nakon nestanka srpske srednjovekovne države delovi srpskog naroda živeli su pod vlašću Mletačke republike. Mnogi Srbi i drugi Južni Sloveni, počev od poslednjih decenija XIV veka, spas od zavojevača tražili su u gradu na lagunama. U njemu su bili poznati pod zajedničkim nazivom Schiavoni. Sećanje na njih čuva jedno od najreprezentativnijih šetališa u današnjoj Veneciji ? Riva degli Schiavoni u neposrednoj blizini Trga Svetog Marka i Duždeve palate. Skjavoni su uspeli da u Veneciji stvore svoju školu, bratovštinu i gostoprimnicu, a kao zaštitnike uzeli su dobro poznate svetitelje iz zavičaja, Svetog Đorđa i Svetog Trifuna. Uprkos predočenim činjenicama zapanjujuće je mali broj naslova posvećenih istoriji Venecije koji se mogu naći u knjižarama na srpskom govornom području. Premda jedna od omiljenih turističkih destinacija, Venecija ne izaziva veliko interesovanje čitalačke publike. Njena istorija je prebogata, ona je riznica remek?dela vizuelnih umetnosti, nadahnjujućih i zastrašujućih predanja, istoriografskih svedočanstava, književnih dela raznorodnih žanrova, osobenih scenskih umetnosti. Grad stvoren u snu Svetog Marka, u čudesnoj viziji koju je Jevanđelista doživeo na Rivoaltu (Rijalto), peščanom sprudu na koji je pristao zbog jakog nevremena. Njegov skromni brod oštećen je na putu prema Akvileji. Velelepni grad iz Jevanđelistine vizije s vremenom je postao stvarnost.
Studija Šarla Dila prati ovaj razvoj od skromnog naselja na sprudovima između kojih je tekla reka, današnji Canal grande, s ribarskim kućicama, baštama, stablima voćaka i vinogradima, do pouzdanog saveznika Romejskog carstva. Krvava pobuna iz 976. godine, u kojoj je grupacija na čelu s Orseolima odnela pobedu nad porodicom Kandijano, odredila je dalju sudbinu Venecije. Masakrirani dužd Pjetro Kandijano IV i njegovi istomišljenici zalagali su se za uspostavljanje čvršćih veza sa zaleđem, stvaranje poseda na kopnu, uključivanje grada u feudalni sistem i privredne tokove karakteristične za čvrsto tle izvan lagune. U političkom smislu to je značilo oslonac na tek stvoreno Rimsko?nemačko carstvo. Orseoli su pogled okretali ka Vizantiji, ka dalekom Konstantinopolju, a napredak su videli u razvoju pomorske trgovine. Tako se dogodilo da je Venecija 1205. posedovala kolonijalno cartvo na Levantu. Jadransko more je već neko vreme slovilo za njen zaliv. Posede na kopnu ? Terraferma ? počela je da stvara tek od XIV veka. Šarl Dil kontinuirano prati razvoj mletačke politike, njenu borbu za samostalnost u odnosu na Romejsko carstvo. Autor posebnu pažlju poklanja razvoju državnog uređenja, u mnogo čemu jedinstvenog, u kome su se skladno prepleli elementi monarhijskog i oligarhijskog uređenja s bledim proplamsajima nekadašnjih prava stanovnika lagune da o stvarima od presudnog značaja odlučuju zajednički. Složeni sistem veća i magistratura prikazan je izuzetno razumljivo. Na više mesta govori se o ekonomskom pragmatizmu i značaju profita kao jedne od glavnih vrednosti kojoj se težilo u javnom i privatnom životu. Šarl Dil objašnjava da je ekonomsko blagostanje u Veneciji stvaralo atmosferu zadovoljstva među građanima, što je ublažavalo tenzije između patricijata i nižih društvenih slojeva uprkos čvrstoj kontroli organa vlasti. Premda se ova teza danas može posmatrati iz više različitih uglova, ona je u osnovi izdržala sud vremena. Stvaranje prekomorskih poseda ? Stato da mar ? iziskivalo je razvoj novih magistratura. Mletačkoj diplomatiji posvećeno je posebno poglavlje.
Šarl Dil je dosta prostora ostavio i onoj drugoj Veneciji, izvan ratova, virtuoznih diplomatskih odmeravanja, profita i kolonijalnog carstva. Gradu Veneciji u kome se odvijao život na mnogo različitih nivoa. Ton su mu davali slikari, vajari, pisci, putnici, strane diplomate, državnici u prolazu, ljudi različitog porekla i rasa, kurtizane?pesnikinje prefinjenih manira i zavodljivog intelektualnog stava. Šarl Dil venecijanski karneval posmatra fenomenološki. Junaci posebnih poglavlja su Crkva Svetog Marka i Duždeva palata, ondašnji i ovdašnji simboli Venecije, njene moći, lepote i trajanja. Pisac čitaoca sugestivno uvodi u vreme izgradnje velelepne crkve, kada je prostor oko nje bio još uvek neraščišćen od privatnih kuća, botega, skladišta, vinograda i drvoreda. Oblikovanje Trga Svetog Marka trajalo je vekovima.
Vrhunac Prejasne republike predstavlja XV stoleće. Već je XVI vek period opadanja još uvek nedovoljno uočljivog, dok XVII i XVIII stoleće jesu vreme nepovratnog osipanja. Pravac kojim se stara Republika zaputila bio je manje?više svima jasan. Izgubila je bitku sa novim vremenima i nekim novim snagama. Slabljenje je davno počelo. Na Istoku, u Indiji, u preganjanju s Portugalcima oko nabavke i transporta začina. Izgubivši jednom tu bitku, Venecija se više nije mogla bogzna čemu nadati. Ulazak Napoleonovih snaga u grad i ukidanje Mletačke republike predstavljali su očekivni ishod. Čak i u tim trenucima nekadašnja sila sačuvala je svoje dostojanstvo, premda je Luiđi Manin duždevsku kapu, simbol njegovog prejasnog gospodstva dužda venecijanskog, predao svom sluzi, i premda je velika većina članova Velikog veća pristala da se bez otpora preda zavojevaču. San o slavi Jevanđelistinog grada i danas pretrajava, svemu uprkos.
dr Katarina Mitrović