Bogovi, grobovi i naučnici

Pravi kvalitet i neprolazni šarm ove knjige leži u: u njenom duhu. On je, ne slučajno, sadržan već u Ceramovom podnaslovu: „roman o arheologiji“. Bogovi, grobovi i naučnici zaista jesu roman, ili bolje rečeno, zbirka priča o arheologiji, i to priča shvaćenih na bezvremenski, večit, iskonski način.
Svaka naučna disciplina ima svoju istoriju, a istorije ideja, pa ni istorija arheologije, nisu statične i zaleđene u vremenu. I istorije ideja i disciplina imaju svoju prošlost, čije je nepoznavanje podjednako štetno kao i nepoznavanje prošlosti uopšte. Ceramova knjiga Bogovi, grobovi i naučnici važan je reper u istoriografiji arheologije. Prvo izdanje pojavilo se 1949. a jugoslovenskoj publici postalo je dostupno 1955. godine.1 Od tada je ona u svetu doživela brojna izdanja, a autor ju je, do sedamdesetih godina XX veka više puta prepravljao i dopunjavao u skladu s novim dostignućima u arheologiji. Izdavač novog srpskog prevoda i izdanja Bogova, grobova i naučnika (Evoluta) uzeo je u obzir sve ove Ceramove potonje dopunjene verzije. Od poslednjeg Ceramovog izdanja, međutim, arheologija je znatno uznapredovala u teorijskom i metodološkom pogledu, a naravno i ogromnim brojem novih arheoloških otkrića. Dopunjavanje Ceramove knjige novim prodorima u arheološkoj nauci bilo bi nezahvalan i jalov posao, pošto bi narušiloosnovnu strukturu i intenciju knjige, a to je da prenese čitaocima jedinstveno duhovno iskustvo ranih arheologa i njihovih velikih otkrića. Ono bi, takođe, poremetilo i razumevanje autorovog čitanja arheologije, nastalo polovinom prošlog veka. Naime, ne samo da se velika arheološka otkrića XVIII, XIX i XX veka moraju kontekstualizovati, odnosno razumeti u kontekstu svog vremena i tadašnjem društvenom, političkom i ideološkom sistemu (za šta se u ovoj knjizi pobrinuo autore), već je nužno i jednu ovako značajnu knjigu o istoriji arheologije, nastalupolovinom prošlog veka, takođe sagledati u dijahronoj perspektivi. Knjiga Bogovi, grobovi i naučnici bila je izuzetno značajna i uticajna u svom vremenu. Budila je maštu čitalaca, postavljala standarde i okvire recepcije arheološke nauke u javnosti, a umnogome je bila i ostala standardno referentno arheološko delo, pa i univerzitetski udžbenik.