Dinamika crkvenog identiteta: Crkvena organizacija kao enigma u zagonetki

Uvek dinamičan odnos koji se razvijao između Crkve i države imao je značajan uticaj na razvoj crkvenih struktura, kao i na odnose unutar crkvenih zajednica. Time se vremenom menjala slika o samom identitetu crkvenih struktura, njihovoj važnosti, ali i samosvesti članova Crkve. Ovako složeni odnosi zahtevaju da budu razloženi kako bismo bili u mogućnosti da razlučimo šta je to trajno, a šta prolazno i nestalno u crkvenom životu. Dugo vremena su postojala u pogledu na ova pitanja takoreći samo dva polarizovana pristupa − s jedne strane, tendencija da se celokupno pitanje crkvenih struktura objasni i vrednuje teološki, dok s druge strane postoji odbijanje da se u istoriji i kanonskom nasleđu Pravoslavne Crkve ne prepozna ili potvrdi ništa drugo osim pukih istorijskih činjenica. Istovremeno, pojedini teološki problemi pokazali su svoju dvostruku narav, a da nisu bili dovoljno uočeni u ranijim istraživanjima. Pažnja rada je usmerena na one značajne istorijske momente koji su bili čvorišta u kojima se očitava promena, koja nadalje usmerava crkveno samorazumevanje u odnosu prema svetu i prema sebi. Trenutna situacija u pravoslavnom svetu pokazuje tendencije rastućih antagonizama i podela. Čini se da su ovi procesi započeti mnogo ranije, a u njihovoj srži stoji nejasna politička teologija, kao i razumevanje odnosa između Boga i sveta, koja bi, kao posledicu jednog racionalnijeg i jasnijeg pristupa, iznedrila plan u vezi sa delovanjem Crkve u okvirima unutar pravoslavnog ali i međureligijskog dijaloga.

Rana bogoslovska istorija hrišćanstva pokazuje nam nastojanje Crkve da načini otklon u svom strukturiranju u odnosu na društvene vrednosti koje su bile reprezenti imperijalne politike. Već kod apostola Pavla vidimo pokušaj da se događaj Crkve utemelji u novom kvalitetu odnosa među članovima crkvene zajednice. Pavle kreira jasnu uslovljenost između kvaliteta odnosa unutar crkvene zajednice i svetotajinske prirode Crkve. Naporedo sa tim, ili nešto kasnije, pratimo kretanje bogoslovlja u pravcu izgradnje novog pogleda koji će crkvene strukture, preuzete iz Starog Zaveta, sjediniti sa idejama društvenih vrednosti Rimske imperije. Na taj način, došlo je do fuzije između društvenih ideala oličenih u Imperiji i teoloških vrednosti koje svoje trajanje imaju od vremena Mojsija i Starog Zaveta. Neprijateljstvo države prema ranom hrišćanstvu sprečilo je da ne dođe do bržeg sjedinjenja Crkve i države, tj. jasnijeg teološkog obrazloženja uloge države za hrišćanstvo. Protivljenje, antagonizam i otvoreni progoni prvobitne Crkve od Rimske imperije učinili su da dijalektika međuodnosa u ranom hrišćanstvu varira na osi prihvatanja – odbacivanja.

Četvrti vek donosi kvalitativnu promenu u odnosima Crkve i države. Ovaj nagli zaokret Imperije prema hrišćanstvu zahtevaće novi i kreativniji pristup bogoslovlju koje će potom kreirati alat za razumevanje uspostavljenih odnosa. I upravo su te nove relacije i bogoslovske interpretacije dovele do razvoja strukturalnog organizovanja Crkve. Prevrednovanje političke činjenice države, kao i odnos koji može imati prema Crkvi u novonastalim okolnostima, pokazao se ne samo neophodnim nego i umnogome definišućim, zahtevajući odgovore na pitanje: U kom odnosu stoji država prema Crkvi? Hrišćanski vladar, koji je sada postao nova stvarnost, zajedno sa hrišćanskom imperijom, otkrio je nove horizonte za Crkvu, u kojima ona pronalazi svoju ulogu da se stara i radi na ideji „opšteg dobra“. Ideja „opšteg dobra“, za koju će jedina odgovorna osoba biti sâm imperator, postaje argument za Crkvu da učestvuje i sarađuje na izgradnji ove vizije. Prirodna posledica ovih izmena biće i administrativne promene unutar strukture Crkve, koje će se spontano saobražavati Imperiji i njenim strukturama. Međutim, posledice ovog procesa „saobražavanja“ ne tiču se samo nove stvarnosti, nego će biti i proizvod političke teologije od vremena Jevsevija Kesarijskog. Njegova teologija, kao pozadina na platnu administrativnih odnošenja, uspostaviće uzuse za buduća razumevanja koja će racionalizovati odnose Imperije i Crkve kroz vekove koji dolaze.

Dramatična transformacija će nastati od vremena pada Vizantijskog carstva i uspostavljanja Osmanske države, kao i drugih političkih i društvenih faktora, posebno od 16. veka. U ovom pomeranju na istorijskoj sceni, gde više nema pravoslavnog cara i hrišćanske imperije, sve manje postaje važna koncepcija „opšteg dobra“, a dominantan postaje interes za očuvanjem, opstankom, ili, kako neki to nazivaju − „teologija preživljavanja“. Teologija preživljavanja, u kombinaciji sa novom političkom klimom u Evropi, ojačava svest o potrebi da se partikularni interesi Crkve postave sada kao glavni cilj nauštrb ideje opšteg dobra. Istorijske i političke turbulencije zamagliće jasnije vizije strukturalne Crkve prema svetu jer će prevlast zauzimati interesi pojedinih jerarhija. Ovaj rascep u sagledavanju istorijskih događaja biće nam zanimljiv kada budemo interpretirali interakciju između jerarhije i političkih struktura. Ukoliko pojedine događaje budemo sagledavali iz vizure „opšteg dobra“, videćemo da oni zadobijaju potpuno nov smisao u odnosu na dosadašnja tumačenja koja su bila uslovljena motivima pojedinih crkvenih struktura. Takva pojedinačna tumačenja crkvenih događaja često su insistirala na svojoj vrednosti univerzalnih tumačenja. U ovom kontekstu, ideje o „pentarhiji“, „tetrarhiji“, „miletarhiji“, kao i strukture „autokefalije“ postaju samo figure u kompleksnoj igri sa značajnim političkim implikacijama i bogoslovskim tumačenjima.

Cilj nam je bio da kroz značajne momente crkvenih i istorijskih događaja predstavimo isprepletanost mnogostrukih faktora, političkih kretanja, kao i primene prilagođenog, odnosno oportunog bogoslovlja, kako bi se objasnile i usmerile ideje crkvenog organizovanja i pojedinačnih interesa. U svemu tome, kao osnovna potka crkvenih struktura, kanonsko predanje Crkve je korišćeno na jedan anahron način, izostavljajući da se istakne njegova politička uslovljenost faktorima koji više ne postoje. Sabor na Kritu (2016) bio je jedan od poslednjih pokušaja da se pokaže vidljivo jedinstvo pravoslavnog sveta. Međutim, kako po izboru tema, a tako i po karakteru, nije uspeo da odgovori na izazove koji su stavljeni pred njega u onoj meri koliko se to od njega očekivalo. To svakako otkriva i nemogućnost da se izađe iz paradigme prošlih vremena u pokušaju da se nađu nova rešenja. Načelno govoreći, neophodno je da kanonsko nasleđe Crkve interpretiramo na takav način kako bi ono bilo merodavno za savremene probleme, u svetlu sasvim novih odnosa između Crkve i političkih struktura.

U istraživanju svega pomenutog neophodno je početi od identiteta Crkve i Njene uloge u svetu. Ali, početi od identiteta Crkve znači razviti i pojasniti identitet episkopa u početku, i njegov odnos prema zajednici koju je predstavljao. Ovaj suštinski identifikator polazište je promišljanja o pojavi samog strukturalnog organizovanja Crkve. Ukoliko je u vreme antike politika podrazumevala borbu za ideju opšteg dobra, ideju na koju se naslanjala i politička teologija rane Crkve, čini se da je eklisijalna stvarnost danas pred iskušenjem da doživljava politiku kao pitanje instrumentalizacije prestiža. Prisutna je dezorijentisanost koje će uvek težiti povratku na one ideje koje se vekovima čine kao ideal u životu istorijskog hrišćanstva, poput ideje simfonije. Ovaj povratak u prošlost moguć je samo ukoliko se i dalje veruje da je izvodljivo obnoviti Rimsku imperiju iz vremena Justinijana. Svrsishodnost rekonstrukcije ne samo da nema utemeljenje, već provocira zapitanost koliko su hrišćanske vrednosti uistinu našle svoj najbolji izraz u takvoj jednoj političkoj paradigmi, koliko god nam ona bila emotivno prijemčiva i draga.

Sa svoje strane, Crkva ima obavezu da odgovori na savremene izazove, što podrazumeva davanje bogoslovskog tumačenje za ulogu laika u Crkvi, kao i snažniji otklon od državnog aparata kako bi sačuvala svoje eshatološko biće. Bilo bi veoma negativno da, u okvirima Crkve, episkopi postanu samo izraz svojih ličnih interesa, dok laici, a neretko i klir, postaju marginalna struktura, van integralnog vidokruga njihove brige. Upravo sva ova pitanja pokreću i nedoumice u vezi sa identitetom Crkve, njene politike i odnosa sa državom. Sigurno je da će pokušaji da se pojasne identitetska pitanja u vezi sa Crkvom, kao i crkvena politika, biti značajni za razlikovanje i određivanje crkvenog delovanja u istoriji.

Nikolaj Afanasjev je, u prošlom veku, razvijao „evharistijsku eklisiologiju“, o kojoj se mnogo raspravljalo, a koja je nastala iz njegovog detaljnog proučavanja pretkonstantinovske Crkve. Kroz zaključke do kojih je došao počeo je da se pita koliko su, zapravo, svi oni strukturalno određujući činioci pravoslavlja, koji su deo sadašnje preokupacije, uistinu jedine legitimne teme – teme poput autokefalnosti, sabora, diptiha, primata i sl. Posle uočavanja snažnog uticaja države na crkvenu terminologiju, on je zaključio da ideje poput „jedan grad – jedan episkop“ nisu uopšte bile relevantne za ranu Crkvu. Zapazio je da su eklisiološke strukture nužno pretrpele administrativnu imperijalizaciju nakon uspostavljanja Crkve kao državne strukture u okvirima Rimske imperije, te zbog toga im nedostaje reinterpretacija u svetlu evharistijske eklisiologije, čime je neophodno izvesno pomeranje crkvenog života naniže, od nadeparhijskih struktura ka eparhijama i parohijama, i od kancelarija, birokratije i sinoda ka oltaru. Afanasjev nije predložio precizne alternative sadašnjoj eklisiologiji Crkve sa njenom piramidalnom strukturom, ali je umesto toga naglasio ulogu parohije i laika, kao što je potvrdio i centralno mesto služenja Evharistije u strukturi Crkve.

I ova studija neće biti u mogućnosti da pruži precizne alternative sadašnjoj eklisiološkoj stvarnosti, ali će svakako pokazati pravce novih kretanja koji se mogu zauzeti kako bi Crkva postala autentična u svom pozivu da svedoči alternativno postojanje u današnjem svetu. To podrazumeva osnaživanje članova Crkve, laika i klira, da u potpunosti učestvuju u Njenom životu i misiji. Carstvo Božije podrazumeva slobodan odgovor svakog pojedinca na Hristov poziv. Crkva, kao Telo Hristovo, pozvana je da svedoči Hrista na najbolji mogući način, upravo kroz povećanje prostora slobode za pojedinca u njegovom iskazu prema Hristu, prihvatajući i pozitivan i negativan odgovor. Iz ovoga postaje jasno da se etos hrišćanstva ne može sačuvati kroz instrumentalizaciju Crkve od strane države ili kroz koketiranje sa političkim strukturama koje u svom arsenalu imaju snagu prinude i moći. Posledica naše vernosti Hristu, Njegovoj ljubavi i brizi za svakog čoveka ponaosob, biće crkvena dinamika staranja za laike, za strukturu Crkve koja će meriti svoju identifikaciju sa Hristom merom uvećanja prostora slobode za pojedince.

Uvod autora